مطمئناً همه افراد جامعه، به صورت مستقیم یا غیرمستقیم با مالیات سروکار دارند؛ از مالیات بر روی کالاها گرفته تا مالیاتی که افراد به صورت مستقیم به دولت پرداخت می‌کنند. در واقع می‌توان گفت کشورهای مختلف با توجه به قوانین خود، مالیات‌های متفاوتی را از افراد دریافت می‌کنند. در ایران نیز مالیات به دو دسته کلی؛ مالیات‌ مستقیم (مالیات بر درآمد و دارایی) و مالیات‌ غیرمستقیم (دریافت بر روی کالا و خدمات) تقسیم می‌شود. یکی از انواع مالیات‌هایی که روزانه با آن سروکار داریم، مالیات بر مصرف است که شاید کم و بیش در مورد آن اطلاعاتی داشته باشید. اما اگر هیچ آشنایی با این نوع مالیات ندارید، در ادامه همراه ما باشید تا جنبه‌های مختلف آن را بررسی کنیم.

مالیات بر مصرف چیست؟

در مالیات‌های غیرمستقیم، همانطور که از نام آن پیداست، مبلغ به صورت غیرمستقیم و با اضافه شدن به قیمت محصولات و خدمات از مشتریان دریافت می‌شود. با این روش، مشتری هنگام پرداخت متوجه آن نشده و نمی‌داند کدام بخش از مبلغ را به عنوان مالیات پرداخت کرده است.

این نوع مالیات به ۴ دسته زیر تقسیم می‌شوند.

• مالیات بر مصرف
• مالیات بر ارزش افزوده
• حقوق و عوارض گمرکی (مالیات بر واردات)
• مالیات بر فروش خرده فروشی

اما مالیات بر مصرف چیست؟ این مالیات روی برخی از کالاها و خدمات از مصرف‌کنندگان دریافت می‌شود. در واقع در این روش، مردم به جای پرداخت مالیات به صورت مستقیم، بر اساس میران مصرفشان مالیات پرداخت می‌کنند. بر خلاف مالیات بر ارزش افزوده که از همه کالاها دریافت می‌شود، مالیات بر مصرف مخصوص برخی از کالاهایی است که نوسان قیمتی خیلی کمی دارند. این کالاها از سیگار گرفته تا کالاهای تجملاتی را شامل می‌شود.

نکته‌ای که باید بدانید این است که مبلغ این مالیات با توجه به نوع کالا متفاوت است؛ درست بر خلاف مالیات بر ارزش افزوده که درصد ثابتی دارد.

مالیات بر مصرف چگونه پرداخت می‌شود؟

بخشی از هزینه‌ای که مشتری برای خرید کالاهای مشمول مالیات بر مصرف پرداخت می‌کند، به‌عنوان مالیات در نظر گرفته می‌شود. در واقع، فروشنده واسط بین خریدار و دولت است که مبلغ را از مردم وصول و به دولت پرداخت می‌کند. بهتر است بدانید این نوع مالیات معمولا در کشورهای در حال توسعه از مردم دریافت شده و یک منبع درآمدی عالی برای دولت‌ها به شمار می‌رود. اما در کشورهای توسعه یافته، مردم به پرداخت مالیات به صورت مستقیم علاقمند هستند.

چه کالاهایی شامل مالیات بر مصرف هستند؟

همانطور که اشاره کردیم، دولت برای کالاهایی که نسبت به رشد قیمت‌ها حساسیت زیادی ندارند، این نوع مالیات را اعمال می‌کند. این کالاها عبارتند از:

• مالیات محصولات نفتی و پتروشیمی که فروشندگان و تولید کنندگان پرداخت می‌کنند.
• مالیات سیگار که هم فروشندگان و هم مصرف‌کنندگان باید آن را پرداخت کنند.
• محصولات رسانه‌ای مثل نوارهای ضبط صوت و تصویر
• مالیاتی که در هنگام خرید و فروش خودرو از خریدار و فروشنده دریافت می‌شود.
• مالیات خرید و فروش خاویار
• حق اشتراک تلفن‌های خودکار و خدمات مخابراتی بین‌المللی

البته بهتر است بدانید طبق قانون جدید کالاهایی که دارای طلا و جواهر هستند، از پرداخت مالیات بر مصرف معاف هستند. اما به جای آن باید سود، کارمزد و اجرت ساخت را پرداخت کنند. همچنین برخی از کالاهای ضروری مثل فرآورده‌های گوشتی، لبنیات، داروها، واکسن‌ها و محصولات کشاورزی از پرداخت این مالیات معاف هستند.

آشنایی با سایر انواع مالیات غیرمستقیم

همانطور که در بالا نیز اشاره کردیم، مالیات بر مصرف نوعی از مالیات غیرمستقیم است. اما مالیات غیرمستقیم دسته‌بندی‌های دیگری نیز دارد که عبارتند از:

مالیات بر ارزش افزوده

مالیات بر ارزش افزوده نوعی از مالیات است که بر روی تفاوت قیمت پرداخت شده در زمان تولید کالا و مبلغ فروش نهایی، دریافت می‌شود. به‌عنوان مثال اگر قیمت تمام شده یک کالا ۲۰۰۰ تومان باشد و بعد از گذراندن مراحل مختلف تولید و تا زمان رسیدن به دست مشتری به قیمت ۵۰۰۰ تومان برسد، ارزش افزوده‌ای معادل با ۳۰۰۰ تومان ایجاد کرده است. به این ارزش افزوده ایجاد شده در هر مرحله از تولید، مالیات تعلق می‌گیرد که به آن مالیات بر ارزش افزوده گفته می‌شود.

در بسیاری از کشورهای دنیا از جمله ایران، این نوع مالیات دریافت می‌شود. اما برخی کشورها مثل ایالت متحده، مالیات بر ارزش افزوده را ندارند. نرخ تعیین شده برای این مالیات نیز ۹ درصد است که ۶ درصد برای مالیات و ۳ درصد برای عوارض در نظر می‌گیرند. البته دقت داشته باشید که برخی از کالاها مثل محصولات کشاورزی، کالاهای دارویی و… از پرداخت مالیات بر ارزش افزوده معاف هستند.

مالیات بر واردات

مالیات عوارض واردات که با نام حقوق و عوارض گمرکی نیز شناخته می‌شود، به وارد کنندگان کالا به کشور تعلق می‌گیرد. در واقع دولت‌ها برای حمایت از تولیدکنندگان داخلی، این مالیات را برای کالاهای خارجی وضع می‌کنند. میزان آن نیز با توجه به نیازهای داخلی هر کشور تعیین می‌شود. در ایران حقوق گمرکی ۴ درصد تعیین شده است. اما مقدار عوارض توسط دولت و با توجه به نوع کالا، تعداد، وزن و حجم کالای واردی محاسبه می‌شود.

مالیات بر فروش خرده فروشی

نوع دیگری از مالیات غیرمستقیم، مالیات بر فروش است که از خرده فروشان کالا و خدمات دریافت می‌شود. در بسیاری از کشورهای دنیا، این مالیات منبع درآمدی خوبی برای دولت است. در این نوع مالیات، فروشنده کالا اجازه دارد بودجه مورد نیاز برای مالیات را از خریدار دریافت کند. مالیات بر فروش فقط به کالاهایی تعلق می‌گیرد که به صورت خرده عرضه می‌شوند.

نکته: در ایران این نوع مالیات وجود ندارد و با مالیات بر ارزش افزوده ادغام شده است.

نام دیگر مالیات بر مصرف چیست؟

روی همه کالاهایی که هر روز خریداری می‌کنیم، تقریبا عبارت «احتساب با ارزش افزوده» نوشته شده است. نرخ این مالیات هر ساله توسط دولت‌ها تعیین می‌شود و امکان دارد برخی از کالاها معاف از مالیات و برخی دیگر شامل مالیات شوند. جالب است بدانید مالیات بر مصرف به گونه‌ای که در کشورهای دیگر دیده می‌شود در ایران وجود ندارد. به همین دلیل می‌توان گفت نام دیگر این مالیات، مالیات بر ارزش افزوده است.

نحوه محاسبه مالیات بر مصرف

همانطور که در بالا اشاره کردیم، قانون کلی در مورد این نوع مالیات در ایران وجود ندارد. به همین دلیل روش محاسبه مالیات بر مصرف مثل مالیات بر ارزش افزوده است. نحوه محاسبه مالیات بر ارزش افزوده نیز در جهان با یکی از روش‌های تفریق مستقیم و تفریق غیرمستقیم  انجام می‌شود که در ایران از روش تفریق غیرمستقیم استفاده می‌کنند. محاسبه این مالیات با این روش‌ها فرمول‌های خاصی دارد که باید توسط حسابداران یا کارشناسان مالیاتی انجام شود.

برای بیان این مساله به زبان ساده بهتر است از یک مثال کمک بگیریم. فرض کنید یک شرکت سازنده قطعات خودرو، برای ساخت یک قطعه مواد خام را با قیمت ۲ میلیون تومان خریداری می‌کند. طبیعتاً برای این خرید باید مبلغ ۱۸۰ هزار تومان را به دولت به‌عنوان مالیات بر ارزش افزوده پرداخت کند که جمع آن ۲۱۸۰۰۰۰ تومان می‌شود.

این شرکت قطعه تولید شده را به قیمت ۵ میلیون به اضافه ۴۵۰ هزار تومان به توزیع کننده می‌فروشد که جمع کل آن ۵۴۵۰۰۰۰ تومان می‌شود. در نهایت، قطعه مورد نظر به قیمت ۱۰ میلیون تومان به اضافه ۹۰۰ هزار تومان به دست مصرف‌کننده نهایی می‌رسد. یعنی پرداخت کننده نهایی که همان مشتری است باید مبلغ ۱۰۹۰۰۰۰۰ تومان به فروشنده پرداخت کند.

در آخر، فروشنده باید مالیات بر ارزش افزوده پرداختی خود را از مبلغ پرداخت شده توسط خریدار کسر کرده و باقی مانده را به‌عنوان مالیات به دولت پرداخت کند. در این مثال فروشنده ۴۵۰ هزار تومان خود را از ۹۰۰ هزار تومان کسر کرده و ۴۵۰ هزار تومان باقی‌مانده را به سازمان امور مالیاتی پرداخت خواهد کرد.

مقایسه مالیات بر مصرف با مالیات بر درآمد

اگر به اسم این دو نوع مالیات توجه داشته باشید، خواهید دید که مالیات بر درآمد در زمان کسب درآمد و مالیات بر مصرف در هنگام خرید و خرج کردن پول دریافت می‌شود. از طرفی، مالیات بر درآمد با توجه به درآمد افراد تعیین می‌شود. یعنی هر چقدر پول زیادی به دست آورند، باید مالیات بیشتری نیز پرداخت کنند. بنابراین اگر از اقشار ضعیف جامعه باشد، به احتمال زیاد از پرداخت مالیات معاف خواهد شود. اما در نوع دوم یعنی مالیات مصرف، مقدار آن برای همه افراد به یک اندازه است. به همین دلیل برخی از اقتصاددانان با دریافت این مالیات مخالف هستند.

مالیات بر مصرف و فروش در ایران

هر یک از کشورهای جهان قوانین خاصی را برای مالیات وضع کرده‌اند. در ایران، مالیات بر مصرف مانند سایر کشورهای جهان نیست. بلکه به جای آن مالیات دیگری تحت عنوان مالیات بر ارزش افزوده را از افراد دریافت می‌کنند. همچنین بهتر است بدانید، مالیات بر فروش نیز در ایران جایگاهی ندارد. در واقع سازمان امور مالیاتی کشور برای ساده‌سازی فرایند پرداخت مالیات‌، مالیات بر فروش و مصرف را حذف و با مالیات ارزش افزوده یکی کرده است.

اشکالات وارد بر مالیات بر مصرف

برخی از اقتصاددانان بر این باورند که دریافت مالیات غیرمستقیم به خصوص مالیات بر مصرف، زندگی قشر ضعیف جامعه را به شدت تحت تاثیر قرار می‌دهد. چرا که این قشر بخش زیادی از درآمد خود را نسبت به خانواده‌های ثروتمند خرج می‌کنند. بنابراین اگر قرار بر دریافت این نوع مالیات باشد، افراد کم درآمد باید بابت هر خرید مالیات بدهند که نتیجه خوبی در پی ندارد.

برخی از اشکالات وارد بر این موضوع عبارتند از:

• فشار بر اقشار ضعیف و متوسط جامعه بیشتر می‌شود.
• عملا باید برای خرید هر چیزی مالیات پرداخت شود.
• قیمت تمام شده کالاها افزایش پیدا می‌کند.
• افرادی که با این سیستم مالیاتی بازنشسته شدند، باید دوباره مالیات پرداخت کنند.